مهارت حل مسئله نوعی برخورد فعالانه در مواجهه با مشکلات یا فرصت‌ها است. کودکان با کمک این مهارت می‌آموزند که از ساده‌ترین مشکلات درون فردی مانند انجام تکالیف و منظم بودن تا تعارضات بین فردی را چگونه حل و فصل کنند. بسیاری از موفقیت‌هایی که از فرزندانمان توقع داریم نه فقط وابسته به تلاش و پشتکار، که به داشتن همین مهارت در زندگی بستگی دارد. در این مطلب می‌خواهیم ضمن ارائه تعریف از اینکه اصلا مهارت حل مسئله چیست و چه اهمیتی دارد، بگوییم چه روش‌های برای آموزش حل مسئله به کودکان و نوجوانان به کار ببندید و چه راهکارهایی را برای تمرین و تقویت این توانایی پیاده کنید.

مهارت حل مسئله چیست

مهارت حل مسئله در سطح ابتدایی به معنای قدرت تشخیص مشکلات و نیازها است و اینکه چگونه می‌توان از دیگران در حل مشکلات کمک گرفت. در سطح بعدی کودک و نوجوانی که قدرت حل مسئله دارد، می‌تواند راهکاری برای حل مشکل پیدا و اجرا کند و در کنار آن از کمک و مشورت دیگران نیز بهره بگیرد. بنابراین مهارت حل مسئله در کل به معنای قدرت تشخیص مشکلات یا شناسایی فرصت‌ها، استفاده از داده‌ها، اطلاعات شخصی و کمک دیگران برای جمع‌آوری اطلاعات، تحلیل داده‌ها و استفاده از سایر مهارت‌های مکمل مانند تفکر نقادانه، قدرت پیش‌بینی، ریسک‌پذیری، منطق و قضاوت برای پیدا کردن بهترین راهکار ممکن و در نهایت اجرا کردن راه حل با وجود ریسک‌ها و خطرات احتمالی است.

فواید آموزش و تقویت مهارت حل مسئله در کودکی

همانطور که در تعریف مهارت حل مسئله گفتیم، آموزش مهارت حل مسئله به دانش‌ آموزان کمک می‌کند بتوانند مشکلات و فرصت‌های باالقوه رشد را در زندگی روزمره و تحصیل شناسایی کنند. در دوره‌های حساسی مانند نوجوانی و بلوغ با کمک قدرت حل مسئله دانش‌آموزان می‌توانند به حل مشکلات درون فردی، تعارضات بین فردی و مشکلات روحی خود بپردازند و از کمک دیگران استفاده کنند. همچنین در بزنگاه‌هایی همچون انتخاب رشته سال نهم و انتخاب رشته دانشگاهی، آینده تحصیلی و شغلی نیز می‌توان به وضوح اهمیت مهارت حل مسئله را احساس کرد. در آینده نیز این توانمندی در جعبه ابزار مهارتی نوجوانان منجر به پیشرفت شغلی و انتخاب‌های مناسب در روابط و زندگی خواهد شد. دانش‌آموزانی که این توانمندی را آموخته باشند، اعتماد به نفس بیشتری دارند و کمتر درگیر استرس و اضطراب خواهند شد. پیشنهاد می‌کنیم آموزش کار گروهی در مدرسه را هم مطالعه کنید.

۵ گام آموزش مهارت حل مسئله به کودکان

در مسیر آموزش حل مسئله به کودک ۵ گام اصلی وجود دارد که باید به ترتیب طی شوند. نمی‌توان انتظار داشت کودک ناگهان و بدون شناخت درست مسئله و طرح سوال، به سراغ پاسخ دادن برود. طی این مراحل کودک با خودش، احساساتش، آنچه مسئله نام دارد و الگوهایی برای حل مسائل آشنا می‌شود که می‌تواند همین الگو را در حل همه مسائل استفاده کند.

آشنایی والدین با حل مسئله

اولین قدم این است که خود والدین، مشاور یا معلم با تعریف مسئله و مشکل و شناسایی آن آشنایی کامل داشته باشند. خودشناسی و کمک می‌کند تا حد زیادی بتوانیم در شرایط مختلف احساسات، هیجانات و مشکل را از یکدیگر جدا کنیم و آدرس‌دهی درستی داشته باشیم. پس از آن می‌توانیم مانند یک آیینه برای کودک، احساساتش را به او نشان دهیم و روی آن‌ها اسم بگذاریم.

شناخت و تعریف مسئله توسط والدین

هرچند کمک والدین در آموزش حل مسئله به کودکان ضرورت دارد اما لازم نیست همه چیز را به کودک بگویید و چند قدم جلوتر از او باشید. بهترین روش این است که با طرح سوال‌های جزئی و گام به گام به کودک کمک کنید در عین حال که استقلال خود را در پیدا کردن راه حل حفظ می‌کند، مرحله به مرحله به سمت پیدا کردن راه حل مسئله هدایت شود. در قدم دوم برای آموزش حل مسئله به کودکان باید به او کمک کنیم بتواند مشکلش را نقطه‌یابی و توصیف کند. به طور مثال ممکن است کودک بگوید نمی‌توانم تکالیفم را انجام بدهم و هیچ ایده‌ای نداشته باشد که چرا. والدین می‌توانند با پرسیدن سوالاتی کودک را به سمت مشکل اصلی هدایت کنند. مثلا به نظرت گرسنه یا خسته هستی که نمی‌توانی تکالیفت را بنویسی؟ سوالات مداوم کمک می‌کند کودک کم کم متوجه شود باید به دنبال ریشه اصلی مسئله باشد.

کشف راه حل های ممکن برای مسئله

در این مرحله وقت آن رسیده که به دنبال راه حل باشیم. برای این مرحله باید به قدر کافی صبوری به خرج بدهیم تا کودک خودش راه حل‌هایی که به ذهنش می‌رسد را مطرح کند. گاهی راه حل‌های او به اندازه کافی کارآمد نیستند اما فرصت تجربه کردن به او یاد می‌دهد که هر راهکار چقدر موثر است. بنابراین در قدم اول با راه حل‌های هرچند نامناسب وعجیب کودک مقابله نکنید. در یر این صورت او فقط به دنبال راضی کردن شما خواهد بود نه حل مسئله. فرض کنید کودک تکالیفش را انجام نداده و به عنوان راه حل مدرسه نرفتن را پیشنهاد می‌کند. بهتر است از او بخواهیم هر راه حل دیگری که به ذهنش می‌رسد را بگوید تا در گام چهارم به حل درست مسئله نزدیک‌تر شویم.

شناسایی عواقب و نتایج راه حل ها

در این مرحله به کودک یاد می‌دهیم که وقتی راه‌حل‌های مختلفی برای یک مسئله وجود دارد، چگونه باید بین آن‌ها انتخاب کند. هر انتخابی چه عواقب، سود و زیا‌ن‌هایی به دنبال دارد. در ادامه مثال قبلی، می‌توانید تمامی راه حل‌ها را بنویسید و یکی یکی با کودک آن‌ها را بررسی کنید. از او بپرسید اگر مدرسه نروی چه می‌شود؟ مطمئنا کودک با عواقب این کار آشنا است و خودش جواب راه حل نامناسب را خواهد داد. با پرسیدن این نوع سوالات درباره هر راه، در نهایت بهترین مسیر بدون دخالت و دستور مستقیم شما توسط خود کودک انتخاب می‌شود.

انتخاب بهترین راه حل

احتمالا در نهایت چند راه حل نسبتا مشابه باقی می‌مانند که باید بین آن‌ها کم ضررترین و پر فایده‌ترین را انتخاب کرد. اگر کودک انتخاب درستی نداشت، با تکنیک «اگر…آنوقت…» او را با عواقب راه حلی که کارایی لازم را ندارد آشنا کنید.

روش های آموزش حل مسئله به کودکان

آموزش هر مهارتی در کودکی و نوجوانی با استفاده از روش‌های غیر مستقیم اثرگذاری بهترین نسبت به آموزش مستقیم دارد. مغز مانند ماهیچه است و روش‌هایی مانند انواع بازی‌ها مثل ورزش قدرتی باعث الگوسازی ذهنی و تقویت مهارت‌های فکر کردن، تحلیل و حل مسئله می‌شوند.

بازی برای آموزش حل مسئله به کودکان

کودکان با هر بار انجام بازی‌های فکری و حل مسئله، قوانین و چهارچوب‌ها را می‌آموزند. متوجه محدودیت‌ها و امکانات می‌شوند و در نهایت هر بار راه حل‌های مختلف را برای رسیدن به نتیجه امتحان می‌کنند. این کار به مرور و خود به خود مسیر رسیدن به راه حل را به کودکان آموزش می‌دهد. علاوه بر این مهارت‌های جانبی مورد نیاز برای حل مسئله مانند قدرت پیش‌بینی، همکاری، کار تیمی و ریسک‌پذیری را هم تمرین می‌کنند. بازی‌های زیر برای تقویت قدرت حل مسئله چه در کودکان و چه در سنین بالا مفید هستند:

• ماز یا مارپیچ
• پانتومیم
• بیست سوالی
• انواع پازل
• بازی‌های ساختنی مانند لگو، دومینو و هاچینو
• بازی‌های استراتژیک مانند شطرنج،‌ مکعب روبیک، دالیز، اتللو، پنتاگو و چوبیسکو
• انواع بازی‌های رومیزی با موضوع خرید و فروش  و مدیریت مالی مانند جالیز، مونوپولی و کهربا
• انواع بازی‌های حافظه تصویری مانند استوژیت، بن تن و مکعب‌های هوش

در دو مطلب آموزش مفهوم زمان به کودکان و آموزش جدول ضرب به کودکان به روش‌های متنوعی برای یادگیری زمان و جدول ضرب پرداخته‌ایم که برخی از طریق بازی هستند.

کتاب آموزش مهارت حل مسئله به دانش آموزان

کتاب‌های متعددی برای سه گروه شامل والدین، معلمان و مشاوران و کودکان یا نوجوانان در راستای آموزش و تمرین حل مسئله وجود دارد. در ادامه چند مورد از بهترین کتاب های این حوزه را معرفی کرده‌ایم:

• کتاب حل مسئله برای کودکان، انتشارات راز باش
• کتاب آموزش مهارت‌های حل مسئله به کودکان برای معلمان، مشاوران، روان‌شناسان و درمانگران، انتشارات سپید برگ
• مهارت حل مسئله: کلید طلایی کاهش بحران هویت نوجوانان، انتشارات اندیشمندان یزد
• آموزش تفکر نقاد برای کودکان: کتاب راهنمای معلم، انتشارات شهرتاش
• راهنمای تفکر نقاد برای کودکان، انتشارات شهرتاش
• بازی و تمرین تفکر انتقادی، انتشارات فانوس
• معرفی کتاب آموزش تفکر انتقادی به کودکان، انتشارات پشتیبان

آموزش حل مسئله با قصه و داستان

قصه‌ها و داستان‌ها قهرمان‌ها و شخصیت‌سازی‌هایی دارند که کودک به شدت با آن‌ها همذات‌پنداری می‌کند. کودک از طریق قصه و داستان خوب و بد را می‌آموزد. خودش را به جای شخصیت‌های داستانی تصور می‌کند و همین موضوع خلاقیت ذهنی، تصویرسازی او از مسائل و طی کردن مسیر حل مسئله را به او یاد می‌دهد. کتاب‌های فراوانی در این زمینه برای کودکان نوشته شده است. اما خودتان می‌توانید همانطور که در گام‌های حل مسئله گفته شد، از مشکلات شخصیت‌های داستانی یا کارتونی استفاده کنید، به کودک بگویید خودش را در همان موقعیت تصور کند و بگوید اگر جای آن شخصیت بود چه می‌کرد و در این مورد با هم صحبت کنید.

سخن پایانی

تقویت مهارت‌ حل‌ مسئله در دانش ‌آموزان دبیرستانی و دبستانی از ارزشندترین سرمایه‌گذاری‌های والدین، معلمان و مشاوران است. معمولا بسیاری از افراد در یکی از مراحل تشخیص احساس یا مشکل خود ناتوان هستند. مثلا می‌دانند که ناراحت و گرفته‌اند اما نمی‌دانند چرا این حس را دارند. ندانستن چرایی احساسات و مشکلات در نهایت باعث می‌شود برای بهبود شرایط به دنبال راه‌های غلط باشیم. اما با آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و سایر مهارت‌های مکمل حل مسئله، می‌توان به آن‌ها کمک کرد تا مشکلات را بشناسند و برای آن‌ها راه حل مناسب پیدا کنند. علاوه بر مشکلات گاهی موقعیت‌های خوب در زندگی نیز به دلیل ناتوانی در قدرت حل مسئله از دست می‌روند. بنابراین نه فقط برای رفع مشکلات بلکه برای استفاده از فرصت‌ها و رفع تعارض‌ها باید به دنبال آموزش مهارت حل مسئله از طریق بازی‌ها و تمرینات مختلف بود.